Steeds meer gemeenten gebruiken algoritmes om hun werk efficiënter te maken. Denk aan het opsporen van fraude bij uitkeringen, het controleren van parkeerovertredingen of het bepalen waar extra toezicht nodig is. Handig, maar het brengt ook risico’s met zich mee voor privacy, veiligheid en transparantie. Daarom is er sinds 2022 een landelijk algoritmeregister. In deze blog lees je wat dit register inhoudt en hoe gemeenten algoritmes verantwoord kunnen gebruiken.

Download hier een pdf van deze blog

Wat is het algoritmeregister?

Het algoritmeregister is een openbare database waarin Nederlandse overheden, zoals gemeenten, moeten bijhouden welke algoritmes ze gebruiken. Algoritmes zijn reeksen instructies die computers gebruiken om beslissingen te nemen of problemen op te lossen. Ze zijn overal, ook bij de overheid.Het algoritmeregister heeft drie belangrijke doelen:

• Burgers inzicht geven in hoe besluiten met algoritmes worden genomen.
• Verantwoording afleggen over het gebruik en de gevolgen ervan.
• Mogelijke ethische en juridische risico’s signaleren en aanpakken.

In het register staat welke algoritmes worden gebruikt, waarvoor ze dienen en hoe ze invloed hebben op beslissingen. Dit zorgt voor transparantie en helpt gemeenten te voldoen aan de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) en informatiebeveiligingsregels. Momenteel zijn er ongeveer 350 algoritmes van de overheid opgenomen in het register.

Waarom is dit belangrijk?

Gemeenten zetten steeds vaker technologie in om efficiënter te werken. Maar dat mag niet ten koste gaan van transparantie en gelijke behandeling. Door algoritmes te registreren, kunnen burgers en organisaties controleren of de overheid verantwoord met data omgaat. Dit voorkomt discriminatie en helpt om eerlijke en consistente besluitvorming te waarborgen.

Welke algoritmes moeten gemeenten registreren?

Niet elk geautomatiseerd systeem hoeft in het algoritmeregister te staan. Gemeenten moeten algoritmes registreren als ze:

• Invloed hebben op burgers: Denk aan het toekennen van uitkeringen, toeslagen of subsidies.
• Zelflerend zijn: Vooral als ze AI of data-analyse gebruiken en mogelijk bepaalde groepen anders behandelen.
• Automatisch beslissingen nemen: Zonder directe menselijke tussenkomst.

Het register moet informatie bevatten over wat het algoritme doet, welke gegevens het gebruikt (bijvoorbeeld inkomensgegevens of woonadres) en hoe gecontroleerd wordt of het eerlijk en betrouwbaar werkt.

Algoritmes en privacy

Veel algoritmes verwerken gevoelige gegevens, zoals persoonsgegevens, financiële data of locatiegegevens. Zonder de juiste bescherming kunnen datalekken, manipulatie en ongeautoriseerde toegang ontstaan. Daarom moeten gemeenten zich houden aan de AVG. Dit betekent:

• Er moet een wettelijke basis zijn voor het verwerken van persoonsgegevens.
• Automatische besluitvorming zonder menselijke tussenkomst is niet zomaar toegestaan.
• Burgers hebben recht op inzage in hoe hun gegevens worden gebruikt.

Hoe zorg je voor veilige algoritmes?

Een veilig algoritme begint bij strikte beveiliging en zorgvuldig datagebruik. Gemeenten kunnen risico’s beperken door:

• Sterke beveiliging en toegangscontrole: Gegevens versleutelen (encryptie) en alleen toegankelijk maken voor bevoegde medewerkers.
• Monitoring en logging: Registreren wie het algoritme gebruikt en welke beslissingen het neemt.
• Dataminimalisatie: Alleen de noodzakelijke gegevens verwerken.
• Regelmatige security-audits: Systemen testen op kwetsbaarheden en verbeterpunten.

Uitdagingen en risico’s

Hoewel het algoritmeregister een stap in de goede richting is, brengt de invoering ook de nodige uitdagingen met zich mee. Een groot probleem is dat gemeenten vaak software gebruiken van externe bedrijven, waardoor ze zelf niet altijd precies weten hoe de algoritmes werken. Dat maakt het lastig om uit te leggen waarom een systeem een bepaalde beslissing neemt. Daar komt nog bij dat sommige algoritmes zo complex zijn dat ze als een soort ‘black box’ werken. Ze herkennen patronen en maken voorspellingen, maar het is moeilijk om te achterhalen waarom ze tot een bepaalde uitkomst komen. Dit kan zorgen voor wantrouwen en maakt het ingewikkeld om fouten op te sporen en te corrigeren.

Binnen gemeenten kan er ook weerstand zijn tegen het registreren van algoritmes. Het kost extra tijd en moeite om alles goed vast te leggen, en niet iedereen ziet daar direct de meerwaarde van in. Dat kan ervoor zorgen dat het register niet overal even serieus wordt opgepakt. Daarnaast, zitten er risico’s aan het gebruik van algoritmes. Als een systeem per ongeluk discrimineert, verkeerde beslissingen neemt of een datalek veroorzaakt, kan een gemeente daar verantwoordelijk voor worden gehouden. Daarom is het belangrijk om vanaf het begin goed na te denken over juridische en ethische waarborgen, zodat algoritmes eerlijk en transparant blijven.

Praktische tips voor gemeenten

Om transparantie te vergroten en risico’s te minimaliseren, kun je als gemeente de volgende vijf stappen nemen:

1. Voer een Data Protection Impact Assessment (DPIA) uit voor elk algoritme dat persoonsgegevens verwerkt.
2. Registreer algoritmes gestructureerd en toegankelijk in het algoritmeregister.
3. Werk samen met ethische hackers en auditors om algoritmes te testen op beveiligingsrisico’s.
4. Houd toezicht op externe leveranciers en eis transparantie over hun algoritmes.
5. Bied interne trainingen aan over ethische AI en privacybescherming.

Conclusie

Het algoritmeregister is een belangrijke stap naar meer transparantie en verantwoord gebruik van algoritmes binnen gemeenten. Door de toenemende digitalisering is het cruciaal dat gemeenten zorgvuldig omgaan met algoritmes en rekening houden met privacy en informatiebeveiliging.De registratieplicht dwingt gemeenten om stil te staan bij de impact van algoritmes op burgers en om risico’s zoals discriminatie, datalekken en onrechtmatige besluitvorming te beperken. Dit vraagt om bewuste beleidskeuzes, technische beveiliging en juridische controle.

Kortom, wanneer je als gemeente algoritmes goed beheert, kun je profiteren van de voordelen van automatisering zonder het vertrouwen van burgers te verliezen. Dit is niet alleen een wettelijke verplichting, maar ook een ethische verantwoordelijkheid.

Meer informatie of hulp nodig?

Heb je na het lezen van de blog vragen of hulp nodig binnen jouw gemeente op dit vlak? IB&P helpt je graag. Kijk op deze pagina om te zien wat IB&P voor jou kan betekenen of neem direct contact met ons op.